Εξουσία, όπως εγώ την αντιλαμβάνομαι, είναι η εκμετάλλευση μιας ευκαιρίας για υπακοή και πειθαρχία ενός ή περισσότερων ατόμων. Η εξουσία για μένα είναι ένα πολύ διαχρονικό ζήτημα, αφού όπως είπε και ο αρχαίος Έλληνας τραγικός ποιητής στο έργο του Αντιγόνη, «Αδύνατο να μάθεις τα φρονήματα, τη σκέψη, την ψυχή του κάθε ανθρώπου προτού πάρει στα χέρια του εξουσία.».

Κανείς θα διερωτάται, κατά πόσο στην εποχή που ζούμε υπάρχει αρμονική συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων; Ανατρέχοντας λοιπόν πίσω στο καλοκαίρι του 1971, στο πανεπιστήμιο του Stanford, μπορούμε εύκολα να απαντήσουμε στο πιο πάνω ερώτημα μας.

Πίσω στο καλοκαίρι του 1971 λοιπόν, ο καθηγητής Philip Zimbardo, διεξήγαγε ένα από τα πιο διάσημα πειράματα στην ιστορία της ψυχολογίας σε ένα υπόγειο τμήμα 35 ποδιών του τμήματος ψυχολογίας του Stanford. Δεκαοκτώ υγιείς νεαροί άνδρες, μετά από τυχαία επιλογή – με το χτύπημα ενός νομίσματος -κλήθηκαν να υποδυθούν κάποιους ρόλους: το ρόλο ενός φυλακισμένου και ενός φύλακα για ένα πείραμα διάρκειας δύο εβδομάδων, σε πραγματικό χρόνο, στη φυλακή.

Το σενάριο για το πείραμα ήταν αν μη τι άλλο ήταν πιο ρεαλιστικό από ποτέ: Η αστυνομία του Palo Alto “συνέλαβε” τους φυλακισμένους της υπόθεσης στα σπίτια τους και τους κατηγόρησε για ληστεία. Τους πήραν τα δακτυλικά τους αποτυπώματα και τους έδιναν νέες ταυτότητες (μέρος του πειράματος).

Εν τω μεταξύ, οι φρουροί ήταν εφοδιασμένοι με ξύλινα ρόπαλα, στολές και γυαλιά ηλίου, είχαν δηλαδή ενα ολοκληρωμένο εξοπλισμό φρουρών ασφαλείας. Μέσα σε λίγες μέρες, οι φρουροί άρχισαν να χρησιμοποιούν ψυχολογικές τακτικές για τον έλεγχο και την ταπείνωση των κρατουμένων, ενώ αρκετοί φρουροί άρχισαν να εκδηλώνουν βία κτυπώντας τους φυλακισμένους και βασανίζοντας τους με τον χειρότερο τρόπο, τηρώντας κατά γράμμα αυτό το πολύ ρεαλιστικό σενάριο. Οι συνθήκες υγιεινής εξαφανίστηκαν γρήγορα, όταν οι φρουροί ανάγκασαν τους κρατούμενους να ουρούν και να ξεφουσκώνουν σε ένα κουβά τοποθετημένο στο κελί τους και υπήρχαν περιπτώσεις που δεν τους άφηναν καν να τους αδειάσουν.

Η σκληρότητα των φρουρών τελικά οδήγησε έναν φυλακισμένο να διαγνωσθεί με τάσεις ‘ψυχιατρικών προβλημάτων’, ουρλιάζοντας και κτυπώντας παντού. Ένας άλλος κρατούμενος ξεκίνησε μια απεργία πείνας για να διαμαρτυρηθεί για την κακομεταχείριση και κατέληξε σ’ ένα σκοτεινό ντουλάπι για «απομόνωση». Η κατάχρηση των κρατουμένων συνέχισε να κλιμακώνεται μέχρις ότου το πείραμα έπρεπε να σταματήσει αμέσως αρκετές ημέρες πριν από την καθορισμένη ημερομηνία λήξης του.

Μέσα σε λίγες εβδομάδες, αυτά τα συγκλονιστικά ευρήματα του πειράματος και οι συγκλονιστικές στιγμές που πέρασαν οι κρατούμενοι, διαδόθηκαν στον τύπο και η μελέτη έγινε σύντομα μια σειρά κοινωνικών επιστημών σε όλη τη χώρα. Ο νεαρός καθηγητής, Φίλιπ Ζιμπάρντο λόγω του πειράματος, έγινε μάρτυρας στη μαρτυρία του Κογκρέσου για θέματα που κυμαίνονται από τις αμερικανικές φυλακές μέχρι τα βασανιστήρια των κρατουμένων στο Αμπού Γκράιμπ.

Το συμπέρασμα, που έγινε η αντανάκλαση για αμέτρητες διαλέξεις, βιβλία και ταινίες ήταν καθαρό. Οι άνθρωποι είναι φυσικά όντα που γλιστρούν σε κοινωνικούς ρόλους, επιβεβαιώνοντας την δύναμη της κατάστασης. Παράλληλα, το επίσης κοινωνικό πείραμα για την εξουσία του Stanley Milgram, έδινε πολλές απαντήσεις για κοινωνικά ερωτήματα, το συγκεκριμένο πείραμα του Stanford, ήταν το κλειδί γι’ αυτά τα συμπεράσματα ώστε να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της δημόσιας κατανόησης της ψυχολογίας της τυραννίας και του κακού.

Τα ολοκαίνουργια αποδεικτικά στοιχεία από τα αρχεία έδωσαν σ΄αυτή την κλασική μελέτη φως. Σχεδόν μισό αιώνα μετά το αρχικό πείραμα, η βιβλιοθήκη Stanford έκανε μια σειρά από αρχεία από το πείραμα που διατίθεται για ανάλυση. Ως αποτέλεσμα, οι μελετητές τελικά μπόρεσαν να επεξεργαστούν ακουστικές ταινίες των φυλακισμένων που έλαβαν οδηγίες από τους πειραματιστές. Αυτά τα αρχεία υποδεικνύουν μια συγκλονιστικά διαφορετική εξήγηση για την κακή συμπεριφορά στο αρχικό πείραμα.

Αυτά τα νέα αποδεικτικά στοιχεία καθιστούν πολύ σαφές ότι η απλή ανάθεση των ανθρώπων να διαδραματίσουν ρόλο φυλάκων, δεν τους οδήγησε στη βία με φυσικό τρόπο, από μόνη της. Αντίθετα, στα αρχεία βρήκαν σαφείς αποδείξεις ότι οι πειραματιστές που είναι υπεύθυνοι για τη “φυλακή” χρησιμοποίησαν ψυχολογική τακτική, για να πείσουν τους απρόθυμους φρουρούς να υιοθετήσουν ένα επιθετικό στυλ στις αλληλεπιδράσεις τους με τους ανήμπορους κρατούμενους.

Μια περίπτωση είναι ότι ανακάλυψαν σε αυτά τα αρχεία μια ηχογράφηση, που οι πειραματιστές μιλούσαν με έναν από τους απρόθυμους φύλακες που αντιστεκόταν στην πίεση των πειραματιστών να ασχοληθεί με την σκληρότητα των κρατουμένων και του εξηγούσαν ότι θέλουν να κάνουν το σενάριο τόσο ρεαλιστικό, που οι κρατούμενοι θα αποκαλούν τους φύλακες αυτό που λέμε «σκληρός φύλακας».  Εδώ παρατηρήθηκε ότι ο φύλακας αυτός χρησιμοποιούσε μια μορφή «ηγετικής ταυτότητας», ενθαρρύνοντας και τους άλλους φρουρούς να συμπεριφέρονται το ίδιο. Έτσι όλοι οι φύλακες ένιωθαν ότι μοιράζονται τον ίδιο ρόλο με τους πειραματιστές, επιβαλλόμενοι έτσι σκληρά μέτρα στους κρατούμενους που ήταν εκτός ομάδας.

Κάποιες από τις ψυχολογικές τακτικές που έχουν χρησιμοποιηθεί για το πείραμα αυτό, και κυρίως η γλώσσα του, χρησιμοποιείται πολλές φορές και στην πολιτική. Υπάρχουν όμως φυσικά και οι εξαιρέσεις, τεράστιων ηγετικών μορφών.

Η ανάλυσή μας υπογραμμίζει επίσης εντυπωσιακές ενδείξεις ότι ορισμένοι φρουροί αντιστέκονται ενεργά στη συμμετοχή σε βιαιότητες που αντιστέκονται στις πιέσεις της ηγεσίας. Η ιστορία είναι γεμάτη με ανθρώπους που έχουν χτυπήσει τα καταπιεστικά στοιχεία της εξουσίας και τα καταχρηστικά συστήματα. Δεν είναι μόνο η ώρα για μια ριζική επανεξέταση ενός από τα πιο σημαντικά πειράματα της ψυχολογίας, αλλά και για την αναγνώριση ότι οι πιο διάσημες μελέτες μας για τη σκληρότητα, τη συμμόρφωση και την υπακοή δίνουν κρίσιμα μαθήματα αφού μας διδάσκουν συμπεράσματα για τη σχέση πολίτη – εξουσίας, ηγεσίας – αντίστασης.

Και όπως είπα στην αρχή, ανατρέχοντας πίσω στο καλοκαίρι του 1971, παίρνουμε μόνο μια απάντηση για το πιο πάνω ερώτημα μας. Υπάρχουν μόνο δύο κατηγορίες ανθρώπων, άνθρωποι που εξουσιάζονται και άνθρωποι που εξουσιάζουν.

Αν θέλετε να πάρετε μια γεύση για το πείραμα, μπορείτε να δείτε δύο ταινίες, μια αμερικάνικης και μια γερμανικής παραγωγής. Αν με ρωτάτε εμένα, η γερμανική ταινία είναι κατά πολύ ανώτερη από την αμερικάνικη, αλλά εντάξει, γούστα είναι αυτά 🙂

***Απαγορεύεται η μερική ή ολόκληρη αναδημοσίευση του άρθρου σε άλλα sites χωρίς τη συγκατάθεση του beezdom.com